Các Hành Vi Của Trẻ Rối Loạn Phát Triển Cha Mẹ Nên Biết
Rối loạn phát triển (RLPT) là các tình trạng phức tạp ảnh hưởng sâu sắc đến kỹ năng xã hội, giao tiếp và học tập của trẻ. Là người chăm sóc chính, việc cha mẹ nhận diện và thấu hiểu các hành vi của trẻ rối loạn phát triển chính là nền tảng cốt lõi để định hình các chương trình can thiệp sớm và hiệu quả.
Sự chậm trễ hoặc sai lệch trong hành vi không chỉ là dấu hiệu cảnh báo mà còn là manh mối quan trọng giúp xác định loại hình hỗ trợ cá nhân hóa. Nắm bắt được các hành vi bất thường của trẻ rối loạn phát triển không chỉ giúp quá trình chẩn đoán chính xác mà còn giảm thiểu sự hoang mang, tạo ra một môi trường nuôi dưỡng và hỗ trợ có cấu trúc cho sự phát triển toàn diện của trẻ.
Bài viết dưới đây sẽ giúp phụ huynh hiểu hơn về các hành vi của trẻ rối loạn phát triển thường gặp, cung cấp kiến thức khoa học và các chiến lược can thiệp thiết thực nhất.
I. Nhận Diện Sớm Các Hành Vi Của Trẻ Rối Loạn Phát Triển
Tương tác xã hội và giao tiếp là hai chức năng nền tảng bị ảnh hưởng rõ rệt và xuất hiện sớm nhất ở trẻ có rối loạn phát triển, đặc biệt trong các rối loạn thuộc Phổ Tự kỷ (ASD). Trẻ có thể ít chủ động giao tiếp mắt, hạn chế chia sẻ cảm xúc, khó biểu đạt nhu cầu hoặc phản hồi không phù hợp trong các tình huống giao tiếp hằng ngày. Những thay đổi tinh tế nhưng quan trọng này thường khiến việc kết nối xã hội của trẻ trở nên khó khăn hơn và là dấu hiệu đầu tiên để cha mẹ nhận ra cần theo dõi và hỗ trợ chuyên sâu.
1. Các Hành Vi Rối Loạn Trong Tương Tác Xã Hội và Giao Tiếp
1.1.Hành vi né tránh giao tiếp và thiếu tương tác
Một trong những hành vi của trẻ rối loạn phát triển nổi bật là sự thiếu hụt về tương tác qua lại. Trẻ có thể biểu lộ sự né tránh mạnh mẽ đối với giao tiếp bằng mắt. Ví dụ, khi cha mẹ gọi tên, trẻ có vẻ không phản ứng hoặc phản ứng chậm. Điều này khác với hành vi không vâng lời thông thường, nó là một sự ngắt kết nối trong xử lý nhận thức xã hội.
Ở những môi trường có nhiều người (như trường học, công viên), trẻ có xu hướng tự tách biệt, chơi đơn độc dù có cơ hội tham gia vào các hoạt động nhóm. Sự thiếu hụt này không phải do trẻ không muốn, mà do trẻ thiếu các kỹ năng xã hội để khởi xướng và duy trì tương tác. Cha mẹ có thể quan sát thấy trẻ hiếm khi chủ động chỉ tay hoặc đưa đồ vật cho người khác xem để chia sẻ niềm vui.
1.2. Khó khăn chia sẻ sự quan tâm chung
Các hành vi của trẻ rối loạn phát triển trong nhóm này còn bao gồm sự khó khăn trong việc chia sẻ sự quan tâm chung (Joint Attention), một kỹ năng cốt yếu để học hỏi xã hội. Trẻ thường chơi độc lập, không quan tâm đến các trò chơi cần tương tác hai chiều và ít bắt chước hành động hoặc lời nói của người khác một cách tự nhiên.
1.3 Giao tiếp phi ngôn ngữ bất thường
Giao tiếp phi ngôn ngữ (ngôn ngữ cơ thể, ánh mắt) chiếm phần lớn thông tin được truyền tải. Hành vi bất thường của trẻ rối loạn phát triển thường được bộc lộ qua việc sử dụng biểu cảm khuôn mặt và cử chỉ cơ thể không phù hợp hoặc cứng nhắc so với ngữ cảnh. Sự khó khăn trong việc giải mã tín hiệu phi ngôn ngữ của người khác cũng là một phần quan trọng, dẫn đến các phản ứng xã hội bị lệch lạc.
Cha mẹ cần lưu ý về sự bất đối xứng trong giao tiếp. Ví dụ, trẻ có thể nhìn chằm chằm vào vật thể quay nhưng lại tránh ánh mắt người đối diện. Việc trẻ dùng tay người lớn như một công cụ (ví dụ: kéo tay người lớn chỉ vào vật mình muốn thay vì tự chỉ) là một dấu hiệu rõ ràng của sự thiếu hụt giao tiếp chức năng.
2. Hành Vi Bất Thường Của Trẻ Lặp Lại Và Rập Khuôn
Nhóm hành vi lặp đi lặp lại, hay còn gọi là hành vi tự kích thích (Stimming), là đặc điểm cốt lõi giúp nhận diện hành vi của trẻ rối loạn phát triển.
2.1. Hành vi tự kích thích (Stimming)
Stimming là các chuỗi chuyển động, âm thanh hoặc hành động được lặp đi lặp lại một cách máy móc, không có mục đích chức năng rõ ràng. Đây là một cơ chế tự điều chỉnh của hệ thần kinh, giúp trẻ Giảm thiểu sự quá tải cảm giác hoặc Tăng cường kích thích khi môi trường quá nhàm chán. Các dạng phổ biến bao gồm vỗ tay, lắc lư người, nhìn chằm chằm vào vật quay.
2.2. Quan tâm ám ảnh
Trẻ rối loạn phát triển có thể có những sở thích hạn hẹp hoặc ám ảnh với một vật thể hoặc chủ đề cụ thể. Thêm vào đó, một hành vi của trẻ rối loạn phát triển thường thấy là sự kháng cự mãnh liệt đối với sự thay đổi thói quen, lịch trình, hoặc môi trường. Trẻ cần một trật tự và sự ổn định cao độ để duy trì cảm giác an toàn và kiểm soát.
2.3. Hành vi rập khuôn và lặp lại
Ngoài Stimming, trẻ còn có các hành vi bất thường của trẻ rối loạn phát triển mang tính nghi thức, rập khuôn như sắp xếp đồ vật theo một trật tự cụ thể, hoặc thực hiện một chuỗi hành động theo đúng quy trình trước khi chuyển sang hoạt động khác. Sự phá vỡ các nghi thức này có thể dẫn đến bùng phát cảm xúc nghiêm trọng.
3. Hành Vi Xử Lý Cảm Giác
Rối loạn xử lý cảm giác là tình trạng phổ biến, thường song hành với các rối loạn phát triển. Đây là sự phản ứng không điển hình của trẻ đối với các kích thích cảm giác.
3.1. Phản ứng quá nhạy cảm: Né tránh và phản ứng thái quá
Trẻ quá nhạy cảm sẽ thể hiện hành vi bất thường của trẻ rối loạn phát triển qua việc né tránh hoặc phản ứng thái quá để thoát khỏi kích thích. Ví dụ: bịt tai khi nghe âm thanh lớn, tránh ánh sáng mạnh, từ chối chạm vào các vật liệu có kết cấu cụ thể (Xúc giác).
Để hỗ trợ nhóm trẻ này, cha mẹ nên áp dụng chiến lược giảm tải môi trường. Điều này bao gồm việc sử dụng tai nghe chống ồn ở nơi công cộng, tắt bớt đèn huỳnh quang chói mắt, hoặc chỉ cho trẻ mặc quần áo làm từ chất liệu mềm, thoải mái.
3.2. Phản ứng kém nhạy cảm: Nhu cầu tìm kiếm kích thích mạnh
Ngược lại, trẻ kém nhạy cảm lại có nhu cầu tìm kiếm kích thích mạnh mẽ hơn mức bình thường. Đây là một dạng hành vi của trẻ rối loạn phát triển đáng chú ý: trẻ có ngưỡng chịu đau cao, thích nhai/ngậm vật dụng, hoặc tìm kiếm chuyển động mạnh như chạy, nhảy liên tục để nhận được thông tin về cơ thể.
4. Hành Vi Thách Thức Và Tự Gây Hấn
Ở trẻ rối loạn phát triển, hành vi thường là “tín hiệu” chính cho thấy trẻ đang gặp khó khăn mà chưa thể diễn đạt bằng lời. Khi khả năng giao tiếp còn hạn chế, trẻ không thể nói lên nhu cầu, cảm xúc hay sự khó chịu của mình. Cùng lúc đó, việc phải đối diện với những kích thích cảm giác quá mạnh hoặc không phù hợp khiến hệ thần kinh của trẻ dễ rơi vào trạng thái quá tải. Trong bối cảnh ấy, trẻ có xu hướng bộc lộ ra các hành vi được xem là thách thức như một cách để thoát khỏi áp lực, tìm kiếm sự hỗ trợ hoặc tự điều hòa.
4.1. Hành vi gây hấn và tự làm đau
Đây là nhóm hành vi của trẻ rối loạn phát triển nghiêm trọng, thường xuất hiện khi trẻ bị dồn nén cảm xúc hoặc không có công cụ giao tiếp hiệu quả. Các biểu hiện có thể bao gồm gây hấn (đánh, cắn, kéo tóc, đập phá) hoặc tự làm đau (đập đầu vào tường, cắn tay, tự cấu véo). Những hành vi này đòi hỏi sự quan sát sát sao, hỗ trợ an toàn và can thiệp chuyên môn kịp thời.
4.2. Hành vi giao tiếp thay thế
Hành vi của trẻ rối loạn phát triển trong nhóm này hiếm khi xuất hiện vô cớ. Về bản chất, chúng là một hình thức giao tiếp thay thế có chức năng (đòi sự chú ý, đòi vật phẩm, muốn trốn thoát). Việc xác định chức năng (FBA) là chìa khóa để thay thế bằng các kỹ năng giao tiếp phù hợp. FBA là một công cụ chẩn đoán quan trọng trong giáo dục trẻ rối loạn phát triển.
Tất cả các hành vi của trẻ rối loạn phát triển, kể cả những hành vi thách thức như gây hấn hay tự làm đau, đều là những “tín hiệu” giao tiếp khi trẻ bị quá tải cảm giác hoặc không thể diễn đạt nhu cầu bằng lời. Những hành vi này không vô cớ, mà là một hình thức giao tiếp thay thế có chức năng (muốn sự chú ý, vật phẩm, hoặc trốn thoát khỏi tình huống).
Chìa khóa để giải quyết vấn đề này là thấu hiểu và hỗ trợ hành vi của trẻ rối loạn phát triển thông qua việc xác định chức năng hành vi (FBA). Khi đã hiểu rõ nguyên nhân gốc rễ, chúng ta có thể thay thế các hành vi không mong muốn bằng những kỹ năng giao tiếp hiệu quả hơn, tạo điều kiện cho trẻ phát triển và hòa nhập một cách tích cực nhất.
III. Giáo Dục Trẻ Rối Loạn Phát Triển Và Can Thiệp Phương Pháp Khoa Học
Việc nhận diện hành vi của trẻ rối loạn phát triển phải được kết nối chặt chẽ với một chiến lược can thiệp chuyên nghiệp và dựa trên bằng chứng khoa học.
- Phân tích Hành vi Ứng dụng (ABA): ABA là phương pháp can thiệp hành vi hiệu quả nhất, tập trung vào việc phân tích chức năng hành vi (FBA) để dạy các kỹ năng thay thế cho hành vi bất thường của trẻ rối loạn phát triển.
- Tầm quan trọng của môi trường cấu trúc: Trẻ có rối loạn phát triển cần sự ổn định và có thể đoán trước. Việc thiết lập một môi trường cấu trúc và sử dụng lịch trình trực quan giúp trẻ giảm thiểu lo âu và làm giảm tần suất các hành vi của trẻ rối loạn phát triển xuất phát từ sự thiếu kiểm soát.
- Phát triển kỹ năng: Việc dạy các phương thức truyền thông thay thế, như hệ thống trao đổi hình ảnh (PECS) hoặc sử dụng các thiết bị giao tiếp hỗ trợ (AAC), là chìa khóa để kiểm soát các hành vi thách thức. Khi trẻ có một kênh chức năng để truyền đạt nhu cầu, tần suất của các hành vi bất thường của trẻ rối loạn phát triển sẽ giảm mạnh mẽ.
- Can thiệp cá nhân hóa: Để đảm bảo việc giáo dục trẻ rối loạn phát triển được thực hiện bài bản và đạt hiệu quả tối ưu, việc tìm kiếm sự hỗ trợ chuyên biệt với chương trình can thiệp cá nhân hóa là thiết yếu. Trung tâm OME là một đơn vị điển hình cung cấp các dịch vụ này. Tại đây, các chuyên gia sẽ tiến hành đánh giá toàn diện để thiết kế một Chương trình Giáo dục Cá nhân hóa (IEP) chuyên biệt, dựa trên các nguyên tắc khoa học và phương pháp ABA, đảm bảo phù hợp tuyệt đối với nhu cầu và hồ sơ hành vi của trẻ rối loạn phát triển.
>>> Khóa học bạn có thể quan tâm: Các chiến lược hỗ trợ hành vi của trẻ rối loạn phát triển
IV. KẾT LUẬN
Việc thấu hiểu và chấp nhận hành vi của trẻ rối loạn phát triển là một hành trình đòi hỏi kiến thức, sự kiên nhẫn và tình yêu thương vô điều kiện. Để đồng hành hiệu quả cùng con, cha mẹ cần áp dụng các nguyên tắc chuyên nghiệp sau:
- Ghi chép khoa học: Duy trì nhật ký ghi chép khách quan các hành vi bất thường của trẻ rối loạn phát triển (thời điểm, tình huống, hậu quả). Dữ liệu này là căn cứ vững chắc để chuyên gia đưa ra lộ trình giáo dục trẻ rối loạn phát triển chính xác.
- Tìm kiếm hỗ trợ chuyên nghiệp: Hãy tìm đến các chuyên gia tâm lý, giáo dục đặc biệt, hoặc các cơ sở uy tín như Trung tâm OME để được đánh giá toàn diện. Ngoài ra, việc tham khảo các chương trình giáo dục đặc biệt online cũng là một lựa chọn linh hoạt, giúp cha mẹ nâng cao kiến thức và kỹ năng can thiệp tại nhà.
- Tập trung vào chức năng: Luôn đặt câu hỏi cốt lõi: “Hành vi này đang cố gắng đạt được điều gì?” Khi hiểu được chức năng của hành vi của trẻ rối loạn phát triển, bạn mới có thể dạy trẻ kỹ năng thay thế hiệu quả.
- Kiên nhẫn và nhất quán: Sự nhất quán trong việc áp dụng các quy tắc, khen thưởng và phương pháp can thiệp là yếu tố tiên quyết cho sự thành công của bất kỳ chương trình can thiệp nào.
Việc nhận diện sớm và can thiệp kịp thời không chỉ giúp trẻ vượt qua những rào cản hành vi bất thường của trẻ rối loạn phát triển mà còn mở ra cơ hội để trẻ hòa nhập và phát huy tối đa tiềm năng cá nhân.
TRUNG TÂM ĐÀO TẠO VÀ CHĂM SÓC SỨC KHOẺ CHỦ ĐỘNG OME VIỆT NAM
Hotline: 0966.000.643
Website: ome.edu.vn
Email: [email protected]
Địa chỉ: Số 116 Trần Vỹ, Phường Phú Diễn, Thành phố Hà Nội
